باغ چهلستون اشرف(دیوانخانه) - بهشهر - استان مازندران

باغ چهلستون اشرف(دیوانخانه) - بهشهر - استان مازندران

باغ دیوانخانه به سال 1356 به شماره 1537در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده‌ و هم اکنون نیز شهرداری بهشهر در عمارت آن مستقر و محوطه، به پارک عمومی تغییر کاربری داده است.  باغ چهلستون اشرف (دیوانخانه) واقع در استان مازندران، در زمین شیب‌دار دامنه‌ شمالی کوه برزو (پیشکوه جهان مورا) از شمال به جنوب ساخته شد. این باغ با ابعاد 170متر عرض و550 متر طول، در سال 1021 هـ.ق به دستور شاه عباس طرحریزی و طی چند سال احداث شده و محل بار عام و تشریفات شاه عباس و پذیرایی مهمانان بوده است. این باغ دارای دو خیابان اصلی می‎باشد که محور طولی باغ با چشم‌اندازی به سوی شمال و دریا است، و در نقطه تقاطع آنها، استخر بزرگ باغ قرار دارد.

در بخش جنوبی، ‌آب نهر پس از گذشتن از چهار حوضچه،‌ از زیر بنا عبور کرده و روبه روی نمای شمالی، ‌از آبشار کوچکی سرازیر و به استخر مستطیل بزرگ در محور شمالی ـ جنوبی(با ابعاد 3/36*416 متر) مقابل عمارت می‎ریزد.

دور تا دور استخر،‌ در زمان شاه عباس اول گودال‎هایی برای قرار دادن شمع وجود داشته است که هنگام تشریفات،‌ آنها را روشن می‎کردند و به همین مناسبت آن را حوض نور می‎نامیدند و به واسطه شیب زمین، ‌آبشارهای کوچک با کف سینه کبکی، ‌در محل ریزش آب از یک سطح به سطح دیگر در محور اصلی وجود دارد.

پوشش گیاهی باغ را عمدتاً: درختان سرو (به صورت خطی در امتداد محور‎های اصلی باغ)، نارنج، پرتقال، لیمو، خرمالو (در کرتهای مختلف باغ)، چنار، شاه بلوط، توت، انار و گل‎های مختلفی چون رز تشکیل می‎دهد.

باغ دیوانخانه به سال 1356 به شماره 1537در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده‌ و هم اکنون نیز شهرداری بهشهر در عمارت آن مستقر و محوطه، به پارک عمومی تغییر کاربری داده است.

پیتر دلاواله جهانگرد ایتالیایی 6 سال پس از شروع بنای اشرف به اشرف آمد و در قصر سلطنتی دیوانخانه ( باغ شاه ) به حضور شاه عباس صفوی رسید . وی در مورد ویژگیهای این مکان در سفرنامۀ خود توضیحات مفصلی را ارائه می دهد . در سفرنامۀ وی آمده است : ((اطراف شهر باز است و جز قصر شاهی که هنوز ساختمان آن به اتمام نرسیده و باغهای مربوط به آن و یک خیابان پر از دکان و مغازه و چند خانه که بدون نظم در وسط درختان ساخته شده و اطراف آنرا زمینهای وسیعی احاطه کرده اسـت چیز دیـگری در آن وجـود نـدارد . در این محل چشـمه های آب شیـرین و زلال زیاد است و به اندازه ای در آنجا درخت وجود دارد که خانه ها میان آن گم شده است و من موقع نوشتن یادداشت روزانه خود تردید داشتم که آیا باید اشرف را شهری در میان جنگل بنویسم یا آنرا جنگلی بدانم که بعلت سکونت افراد حالت شهر به خود گرفته است .))

وی در مورد ویژگیهای عمارت دیوانخانه نوشته است : (( این باغ که باغ شاه یا دیوانخانه نامیده     می شود عبارت از مربعی است که در انتهای جلگه و در پای تپه های پر درخت واقع شده و پشت کاخ است . در بالای همین تپه هاست که شاه دستور داده خانه های زیادی که جزو عمارت باغ محسوب می شوند بنا کنند . دیوانخانه در وسط باغ واقع شده و عبارت از بنایی است که طول آن سه برابر عرض آن است . جلوی این بنا کاملاً باز است ولی در عقب و طرفین آن دیواری است که از پنجره های متعدد پوشیده شده است . فاصله کف عمارت از سطح زمین دو پله است و قسمت باز بنا درست رو به شمال یعنی پشت به طرف درب ورودی است . جلوی بنا خیابانی طولانی و سنگفرش قرار گرفته که در وسط آن جویی جاری است و از حوضی که در جلوی دیوانخانه ساخته شده دائماً آب به سوی این جوی جاری است . ))
    ملگونوف دانشمند روسی در مورد بنای دیوانخانه در کتاب خود به نام سفرنامۀ مازندران آورده است : ((عمارت شاه عباسی که بنام دیوانخانه معروف بود در سال 1743 میلادی خالی شد و از نظر افتاد . در برابر عمارت حوضی است به عرض 50 قدم ، به طول 60 قدم ، به عمق یک ذرع و نیم و در دو طرف آن جویی سنگی تا دروازه قرار دارد و اطراف آن سوراخی برای نهادن شمعها تعبیه شده است . در جدار داخلی آبراهه های اصلی سوراخهایی ایجاد کرده بودند که ممکن بود در حدود هزار شمع روشن را در آنها نگاه داشت  . شمعهایی نیز در اطراف استخر بزرگ روشن       می کردند و به این مناسبت نام استخر نور بر آن اطلاق کردند . ))
ژاک دمورگان فرانسوی که برای انجام تحقیقات علمی به مازندران آمده بود در مورد دیوانخانه این چنین نوشت :  (( در وسط باغشاه ، باغ بزرگی پر از سروهای صد ساله و تخت گلهای آراسته یافت میشود . در تمام طول این باغ جوی های منشعب از کوهستان که از آبشارهای متعددی نزول میکند جاری بوده ، حوض یا استخر وسیع چهارگوشی را آب می دهد .

سابقاً این استخر در جلوی یک عمارت قابل سکنی تر از خرابه های قصر کهن ولی با  سلیقه ای نفرت انگیز جانشین شده است . ( قصر دیوانخانه که طعمۀ حریق شد و سپس در زمان نادر شاه ساختمان دیگری بجای آن ساختند )  
همه چیز مرا به قبول این نکته وامیدارد که این قصر برای مقر بزرگان به کار میرفته است . حیاط های بزرگ ، باغها و ایوانها این محل را بسیار مفرح می داشت . نکته عجیبی که من در باغات کشف کردم این است که هر یک از سنگهای بزرگی که تشکیل سنگفرش را می دهد حروف اول اسمایی را با خود دارد . در میان آنها شماره زیادی از حروف گرجی جلب توجه می کند . ))
رابینو محقق انگلیسی و نائب کنسول آن کشور در زمان محمد علی شاه قاجار به مازندران سفر کرد و در سفرنامۀ خود که مازندران و استرآباد نام دارد اطلاعات گرانبهایی در مورد اشرف به نگارش درآورد .
(( اشرف که اکنون رو به ویرانی است عظمت خود را مدیون شاه عباس صفوی است . انحطاط این شهر در واقع با سستی خاندان صفوی شروع شد . این شهر سابقاً خرگوران نام داشت و متعلق به پیرزنی بود . شاه عباس آنرا از او خرید و شهر جدیدی در سال 1021 قمری تاسیس کرد .))

دونالد ویلبر عضو موسسه باستان شناسی ایالت متحده آمریکا در کتاب باغهای ایرانی و کوشکهای آن  در مورد بنای دیوانخانه می نویسد : (( بر روی سر در اصلی ، تالاری بنام تالار نقارخانه قرار داشت . چون در اصفهان و سایر شهرهای بزرگ ایران معمول بود که طلوع و غروب آفتاب را به وسیلۀ طبل و نقاره اعلام کنند . ساختمان مزبور ( دیوانخانه ) در زمان نادر شاه سوخت و به امر نادر شاه ساختمان دیگری به جای آن ساخته و به چهلستون معروف گشت .
. . . در پشت عمارت استخری که در حدود 30 تا 40 متر مربع مساحت و عمق زیادی داشت قرار گرفته بود .
 تنها اطلاعی که از این ساختمان در دست است این است که این بنا در حادثه حریقی از بین رفت و در زمان نادر شاه (1747ـ 1736 )ساختمان دیگری در آن محل بنا کردند و این بنای جدید را چهلستون نامیدند که اغلب ساختمان و باغ قبلی را نیز به همین نام می شناسند . این ساختمان را تنها 12 ستون برپا نگه داشته بود ولی مشهور است که مردم ایران عدد چهل را بعنوان مترادفی برای تعداد زیاد به کار میبرند .))
البته ویلبر در توضیح دیوانخانه دچار اشتباه شده و مکانی را که دلاواله توضیح مفصلی در مورد آن داده و آن را دیوانخانه نامیده نمیشناسد  . (( هیچگونه توضیحی از این باغ و عمارت آن داده نشده و نام آن نیز معلوم نیست . ))
عمارت دیوانخانه که هم اکنون در اختیار شهرداری بهشهر است بر اساس آنچه که جهانگردان و سیاحان در وصف آن نوشته اند تغییرات بسیاری کرده است . بر اثر گذشت زمان استخر بزرگ مقابل عمارت به فضای سبز تبدیل شده است . این بنا از داخل هم به دو طبقه تبدیل شده است اگر چه نمای خارجی آن در یک طبقه با طاق های قوسی شکل و پلکانی دو طبقه با کمی تغییر به همان گونه باقی است که سیاحان تصویر آنرا بازگو کرده اند .
بهشهر یا همان اشرف البلاد با آثاری به جا مانده از دوران صفویه یادگار شکوه و عظمت تاریخی است که این منطقۀ کوچک از کشور روزگاری را با آن سپری کرده است . در دوران قدرت خاندان صفوی مخصوصاً شاه عباس به دلیل ارادتش به مادرش خانم اشرف الملوک ابنیه و اماکنی برای تفریح و استراحت در این شهر احداث شد که با گذشت زمان و پس از فروپاشی دوران حکومت آن خاندان اگرچه تعدادی از این بناها مانند باغ صاحب الزمان ( در فراشمحله کنونی ) به کلی از میان رفت و از تعدادی دیگر تنها خرابه ای بر جا ماند  اما با احیای مجدد این مکانها و فراهم آوردن امکاناتی برای جذب توریست و گردشگر می توان شاهد شکوفایی مجدد این منطقه باستانی و تاریخی بود.

گنبد سلطانیه - استان زنجان

گنبد سلطانیه - استان زنجان

گنبد سلطانیه در عهد ایلخانی به دستور سلطان محمد خدابنده، هشتمین پادشاه دوره ی ایلخانی ساخته شده است. سلطانیه بعد از مراغه و تبریز سومین پایتخت دوره ی ایلخانی بوده است.  نام قدیمی سلطانیه به معنی شکارگاه شاهی است و پادشاهان ایلخان از این مکان برای تفریح و شکار استفاده می کرده اند. این بنا توسط اولجایتو پسر ارغون خان بنا شده است. اولجایتو در ابتدا پیرو آیین پدری ( شمنیسم ) بوده است. سپس آیین مادر را انتخاب می کند و مسیحی می شود و اسمش را به نیکلاس تغییر می دهد. بعدها تحت تأثیر علامه حلی و یکی از همسرانش و وزیرش شیخ فضل الله مجدداً تغییر مذهب می دهد و اسلام را انتخاب نموده و نام سلطان محمد خدابنده را انتخاب می کند. سلطان محمد خدابنده این بنا را طی سال های  703 تا 713 هجری قمری می سازد. هدف از ساخت بنا این بوده که قبر علی ع را از نجف به این مکان منتقل نماید. از آنجا که نبش قبر در اسلام حرام است این عمل با مخالفت علمای نجف روبرو شد و منتفی گردید. بعد این مکان آرامگاهی برای خود سلطان محمد خدابنده می شود.

گنبد سلطانیه دارای عظمت و معماری پیچیده ای است که در نوع خود منحصر به فرد است. گنبد سلطانیه از نظر ارتفاع بعد از کلیسای سانتا ماریای ایتالیا و مسجد ایاصوفیه ترکیه سومین گنبد جهان است. با الهام گرفتن از هشت در بهشت، این بنا را هشت ضلعی ساخته اند و طول هر ضلع 17 متر است. ساختمان هشت در، هشت ایوان و هشت مناره دارد و دارای سه بخش گنبدخانه، تربت خانه و سرداب است.

تربت خانه در ضلع جنوبی واقع شده است. به این دلیل به آن تربت خانه گفته می شود که روی دیوارهای محراب روبروی در با دو خط ثلث و کوفی با استفاده از تربت امام حسین ع سوره الملک نوشته شده است. طول تربت خانه حدود 17 متر، عرض آن حدود 8 متر و ارتفاع آن 16 متر است.

کلیه دیوارهای گنبد سلطانیه کتیبه است. دور تا دور طبقه ی هم کف سوره ی فتح نوشته شده است. در شرقی، در اصلی ورودی به آرامگاه است که در بالای آن آیت الکرسی نوشته شده است. داخل ایوان طبقه ی اول سوره اخلاص ( توحید ) نوشته شده است. شش بار سبحان الله، پنج بار نام محمد ص، پنج بار نام علی ع، محمد رسول الله، سلطان ظل الله، کتیبه علی، کتیبه محمد و ... به چشم می خورد. سوره های الانبیاء، المومنون و الملک سوره هایی هستند که روی بدنه ها نوشته شده اند. کلیه دیوارهای طبقه ی اول و دوم با کتیبه هایی با نام محمد و علی و یک لوگویی به نام اتحاد پوشیده شده است.

گنبد دو دوره تزئینات دارد. دوره ی اول تزئینات آجر و کاشی هستند و دوره ی دوم گچ و نقاشی روی گچ است که روی دوره ی اول را پوشانده است.

سرداب از دیگر فضاهای جانبی گنبد است. سرداب در ضلع جنوبی و در زیر تربت خانه ساخته شده است. برخی معتقدند که سرداب پیش از ساخت گنبد ساخته شده است. سلاطین ایلخانی به پیروی از اعتقادات و آیین ایل و تبار خویش، اجساد مردگان را در گورهای سردابه ای در زیر زمین قرار می دادند و به تناسب با جایگاه اجتماعی فرد، اسباب و زیور آلات در کنار جسد دفن می کردند. هرچند طی کاووش های به عمل آمده هیچگونه شواهدی دال بر وجود قبر در سردابه به دست نیامده است اما بنابر اظهار مورخین و برخی از محققین، سلطان محمد خدابنده در همین سرداب دفن شده است.

گنبد سلطانیه 110 پله دارد که در حروف ابجد مترادف با نام علی ع است. ساختمان سه طبقه دارد. ایوان های طبقه ی اول به سمت داخل است و ایوان های طبقه ی دوم به سمت بیرون است. ارتفاع گنبد  48 متر و نیم است. قطر دهانه ی مرکزی گنبد نیز 25 متر و نیم است. پی بنای گنبد سلطانیه نیم متر است. بنابراین هرچه بالاتر می رویم به جهت کاهش وزن و فشار وارده بر دیوارها، میزان فرورفتگی ها و فضاهای خالی بیشتر می شود. از طرف دیگر وجود هشت مناره ی قرینه با هم نیروی رانشی گنبد به سمت خارج را به خوبی مهار می نماید.

 دورتادور گنبد مکان هایی ساخته بودند که به آنها مناطق عام المنفعه یا ابواب البر  می گفتند و اکنون چیزی از آنها باقی نمانده است. گنبد، ساختمان های اطراف و ارگ سلطنتی دارای حصاری بوده که 16 برج و بارو داشته است. گفته می شود که این حصار به همراه بخشی از کتیبه ها به دستور میرانشاه تخریب شده است.

از نکات قابل ذکر در بازدید از گنبد سلطانیه یکی این است که مرمت کاشی کاری گنبد پس از سال ها بالاخره در آبان ماه 1387 پایان پذیرفته است. نکته ی دیگر این که در زیر گنبد مجموعه ی داربست به هم تنیده ای مشاهده می شود که بیش از 35 سال پیش توسط باستان شناسان ایتالیایی ساخته شده و اکنون پس از سال ها، بی آنکه هیچ کاری در مرمت بخش های فوقانی سقف گنبد انجام شود، این داربست چشم را می آزارد.

در پایین سردر ورودی به مجموعه ی گنبد سلطانیه، موزه ی کوچکی ساخته شده است که تعدادی عکس و مقداری از اشیاء باقیمانده از دوران های گذشته که در منطقه سلطانیه کشف شده اند در معرض دید بازدیدکنندگان قرار گرفته است.

گنبد سلطانیه در سال 1310 جزء آثار ملی ایران شناخته شد و در 24 تیرماه 1384 نیز به عنوان هفتمین اثر ماندگار ایرانی در فهرست جهانی یونسکو ثبت شده است.

معماری

در این اثر روابط معماری در دو جهت افقی و عمودی حل گردیده است ، طبق معمول حرکت عمودی بر عهده منارها قرار دارد ، بنابراین دو نوع منار می باشد ، یک نوع منار پنهان که داخل اسکلت بنا قرار دارد و نوع دوم که در قسمت فوقانی به صورت گلدسته خودنمایی می کند ، در بنای سلطانیه حرکت افقی در چهار سطح می باشد که ارتباط آنها توسط اجزاء عمودی که قبلا توضیح داده شد برقرار گردیده است ، در قسمت همکف که برای قرار دادن مرقد حضرت علی در نظر گرفته شده بود فضای بسیار وسیعی قرار دارد که برای طواف و اجراء مراسم خاص مذهبی از آن استفاده می گردید . سطح دوم که در هر یک از اضلاع ۸ ضلعی ایوانی را ایجاد کرده و به وسیله راهرو پوشیده ای به هم مرتبط می باشند که به احتمال برای استقرار خانمها جهت دیدن مراسم مذهبی تعبیه گردیده است.

 سطح سوم عبارتست از غرفه های شبیه به طبقه دوم که بر روی نمای خارجی بنا ایجاد شده و دشت پیرامون در برابر آنها با زیبایی خاصی گسترده شده است ، این غرفه ها به احتمال محل جمع شدن علما و طلاب علوم دینی بوده است ، در دوران صفویه این غرفه ها را به اطاق تبدیل ساخته اند و از آنها برای سکونت طلاب استفاده کرده اند .

 در تعمیرات اساسی گنبد سلطانیه این دیوارهای افزوده را که سبب سنگین شدن اسکلت بنا شده بود برداشتند و آن را به صورت نخستین آن بازگرداندند . سطح چهارم عبارت است از پشت بام بنا ، در این محل فضای مناسبی برای انجام حرکت آزاد در اطراف گنبد وجود دارد ، از این فضا برای تعمیر گنبد یا ریختن برف استفاده می شده است .

این بنا دارای هشت مؤذنه بوده که تمام آنها خراب شده است ، این مؤذنه ها برای پخش صدای اذان و خبر بطور یکنواخت در تمام شهر با چند نفر مؤذن تعبیه گردیده زیرا در صورت بودن یک منار به علت وجود گنبد صدا به تمام شهر نمی رسید .
مقید بودن مسلمانان به تشخیص دقیق زمان برای انجام مراسم مذهبی را می توان سبب ایجاد ساعت آفتابی در اسکلت این بنا دانست ، باین طریق اگر نور از سوراخ گنبد اصلی بتابد زمان اذان ظهر است ، نوری که از پنجره های بزرگ می تابد مبین ساعت و نور پنجره های کوچک حدود دقیقه را مشخص می ساخت ، به احتمالی طرح هشت ضلعی بنا نیز به خاطر ایجاد چنین ساعتی بوده است . بدون شک کشف و پیاده سازی علمی این مطلب بسیار قابل اهمیت است که متاسفانه تا کنون توجهی بدان نشده است . در شب هم به یاری بعضی از ستاره ها که از این پنجره ها دیده می شدند زمان را مشخص می کردند.
زمین این ساختمان از طبقات فشرده شن و ماسه به عمق تقریبی ۱۰ متر تشکیل یافته است ، بنا روی پایه هایی مرکب از هشت جرز بزرگ حمال آجری استوار شده است که در پلان تشکیل یک هشت ضلعی منتظم را می دهند ، طول هر یک از اظلاع هشت ضلعی ۱۷ متر و سطح هر یک از این جرزهای باربر حدود ۵۰ متر مربع می باشد ، بار این جرزها و به کلی بار تمام بنا روی پی هایی به قطر دو متر وارد می شود که به صورت رادیه ژنرال ایجاد شده است .

پی های این ساختمان عظیم بسیار ناچیز و سطحی است ، دلیل این امر مربوط به مقاومت عالی زمین می باشد ، نکته ای که سازندگان بنا به آن توجه داشتند ، فقط در قسمت شمال بنا است که پی ها از سطح طبیعی زمین حدود ۵/۱ متر پایین رفته است ولی در سایر قسمت ها عمق پی ها از ۵۰ – ۶۰ سانتی متر تجاوز نمی کنند ، پی های مزبور از بلوک های سنگی منظم به ابعاد ۲۰ – ۲۵ سانتی متر و ملات گچ و آهک ساخته شده است.

شاید هیچ چیز به اندازه تزئینات سلطانیه رسالت فکری هنرمند را نشان ندهد زیرا اگر اسکلت بنا در فرم و روابط تاثیر بسزایی دارد ولی برای عامه مردم قابل درک نیست و تنها همین تزئینات است که در وحله اول چشم بیننده را خیره می کند و نحوه تفکر هنرمند زمان را برای بیننده به روشنی بازگو می سازد .

طرح های نهفته در  تزئینات

کلمات الله به عنوان علت غایی جهان هستی ، محمد به عنوان بنیانگذار مکتب و علی به عنوان مظهر حکومت عدل الهی با خط تزئینی به بیننده القا می شود . بر روی پاقوس گنبد با ترکیب کاشی الوان که از رنگ سرد استفاده گردیده به خط بنائی ترکیبی از کلمات الله ، محمد و علی ایجاد گردیده ، این طریقه در بدنه مناره ها هم به کار رفته است. در داخل فضا بر روی دیواره های ایوانهای داخلی نیز به خط بنایی با ترکیب کاشی آبی و آجر کلمات الله محمد و علی نقش شده است ، در یک سری تقسیم بندی کاملا ریاضی و با ایجاد مدول های متنوع بعضی از شعار های اسلامی همچون " لا اله الا الله - سبحان الله " به خط بنائی نوشته شده است ، در همین زمینه از کلمه علی نیز ترکیبهای پیچیده ریاضی عرضه شده که نمونه های آن را در تزئینات کاشی کاری میابیم .

به نظر می رسد در تزئین کاشی ها فقط رنگ آبی مورد نظر بوده ولی به علت عدم امکانات تکنیکی رنگهای متنوعی از آبی سیر تا آبی آسمانی و حتی سبز پررنگ مایل به آبی بوجود آمده است ، ترکیب کلی این رنگها در گنبد اصلی ، رنگ فیروزه ای بسیار زیبایی ایجاد می کند که این نوع رنگ ها در ترکیبات داخلی گنبد هم مورد استفاده قرار گرفته است .

موقعیت جغرافیایی

استان زنجان، شهر سلطانیه. " 02  '26  ْ36  شمالی و "40 '47   ْ48  شرقی. ارتفاع از سطح دریا 1786  متر.

دسترسی

گنبد سلطانیه در 36 کیومتری شرق زنجان و در مسیر جاده ی قدیم قزوین، تاکستان – زنجان واقع شده است. اگر از تهران و از طریق اتوبان قزوین – زنجان به مقصد سلطانیه حرکت می فرمایید لازم است قبل از رسیدن به محاذات سلطانیه از اتوبان خود را به جاده قدیم قزوین – زنجان برسانید. آسفالت این مسیر مطلوب است.

اگر از استان های کرمانشاه یا همدان قصد بازدید گنبد سلطانیه را کردید، می توانید مسیر همدان، کبودرآهنگ، شیرین سو، قیدار و سلطانیه را انتخاب فرمایید. این مسیر کاملاً آسفالت، یک بانده و دوطرفه است.