سیستم آبرسانی ۵ هزار ساله در ایران

سیستم آبرسانی ۵ هزار ساله  در شهرستان بدره -  استان ایلام
"فراش" منطقه‌ای که باستان‌شناسان در آن موفق به کشف یک سیستم آبرسانی خارق‌العاده‌ ۵ هزار ساله شدند.

کشف لوله کشی باستانی در منطقه سد سیمره در شهرستان بدره -  استان ایلام

مطالعات باستان‌شناسی در پشت سد سیمره، جایی که تعداد بی‌شماری محوطه ‌های باستانی بر اثر آبگیری سد سیمره در حال غرق شدن هستند، دوباره آغاز شده‌است.

محوطه باستانی "فراش" یکی از این محوطه‌ها است که باستان‌شناسان در آن موفق به کشف خارق‌العاده‌ای از یک سیستم آبرسانی ۵ هزار ساله شدند. سیستمی که با استفاده از لوله‌های سفالی در هم تنیده شده به وجود آمده‌است.
باکاوش‌های باستان‌شناسی نجات بخشی در محدوده آبگیری سد سیمره توسط پژوهشکده باستان‌شناسی پژوهشگاه میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری و با همکاری وزارت نیرو به انجام رسیده‌‌است.هرچند با آبگیری سد، بخش زیادی از مطالعات باستان‌شناسی پس از ثبت و مستند‌نگاری به زیرآب رفته‌ است،

محوطه باستانی فراش در کنار رودخانه سیمره و در ساحل شرقی آن، جایی که مرز استان لرستان آغاز شده، قرار دارد.

لیلی نیاکان،‌ سرپرست هیات باستان شناسی‌ در محوطه باستانی فراش، درباره این کشف می‌گوید: در فصل گذشته قطعاتی سفالی از شی‌ای نامشخص پیدا شد؛ با بالا آمدن تراز آب و سپس با پایین رفتن دوباره آن، بقایایی از تنبوشه‌های سفالی در کنار کارگاه فصل اول نمایان و ادامه کاوش منجر به کشف بقایای یک سیستم آبرسانی، متعلق به 5 هزار سال قبل شد.

بخشی از این این تنبوشه‌ها متعلق به سیستم آبرسانی باستانی است که کار انتقال آب را از مسیری به مسیر دیگر انجام می‌داد وبخشی دیگر با استفاده از مصالح محلی حفاظت و در بافت اصلی خود قرار گرفته‌است.

گفته می‌شود؛ مشابه چنین سیستمی پیشتر در محوطه باستانی چغامیش در خوزستان به دست آمده است. بر اساس مطالعات انجام گرفته قدمت این تنبوشه‌ها را می‌توان متعلق به حدود هزاره سوم قبل از میلاد یعنی 5 هزار سال قبل تخمین زد.

با بالا آمدن آب این کارگاه‌های جدید حفاری نیز، به زیر آب رفتند؛ اما هیات باستان‌شناسی موفق شد پیش از غرق شدن بخش‌های کشف شده از سیستم آبرسانی، روی تنبوشه‌های سفالی را به طور کامل پوشانده و حفاظت کند، تا پس از پایان عمر سد سیمره، باستان‌شناسان آینده بتوانند مطالعات بیشتر روی یافته‌های بدست‌آمده انجام دهند.

هیات باستان‌شناسی فراش به منظور کشف سرچشمه انتقال آب در مسیر یافت شده، کاوش باستان‌شناسی را با استفاده از ایجاد گمانه‌های کوچک ادامه دادند. این آبراهه دست‌کند به طور کامل روی پشته طبیعی کوه ساخته شده است.

البته کارکاوش‌ به همین‌جا ختم نشد و چند گمانه دیگر نیز برای کشف مسیر تنبوشه‌ها زده شد و کاوش برای یافتن ادامه مسیر این شبکه آبرسانی همچنان ادامه دارد.

مشخصات لوله‌های سفالی این تن‌پوشه‌ها یا همان لوله‌های آبرسانی سفالی با توجه به بقایای آثار به دست آمده به نظر می‌رسد در همین منطقه تولید و پخته شده‌اند. تعداد زیادی سفال‌های لوله‌ای شکل، ساخته شده که در ابعادی کمی کمتر از یک متر در هم تنیده شده‌اند. زمانی که آن‌ها را یافتیم همچنان در هم قرار گرفته و متصل بودند.

نکته جالب آن است که دو نوع تنبوشه متفاوت در این محوطه باستانی وجود دارد که به نظر می‌رسد کار تقسم آب را برعهده داشتند.

بیش از نیز 7 هیات باستان‌شناسی، مطالعات خود را در محدوده آبگیری سد سیمره انجام داده‌اند که با آبگیری این سد، تعداد زیادی از محوطه‌های باستانی به زیر آب رفته و همچنان نیز این روند ادامه دارد.

**


ایرانیان، نخستین کسانی که لوله‌کشی آب داشته‌اند!

یکی از دستاوردهای ارزشمند ساسانیان در زمینه فناوری که حتی امروز نیز تحسین برانگیز است، « لوله کشی آب شهری و کشاورزی» بوده است که شاید برای نخستین بار در جهان پدید آمده باشد.

از آنچه که از دوران ساسانیان به جا مانده است؛ می توان به خوبی دریافت که در این دوران توجه ویژه‌ای به آبرسانی کشاورزی و شهری شده است، این در حالی است که متاسفانه کارهای مهم پژوهشی در نشان دادن پیشرفت‌های دوران ساسانیان انجام نشده است؛ یکی از دستاوردهای ارزشمند ساسانیان در زمینه فناوری که حتی امروز نیز تحسین برانگیز است، « لوله کشی آب شهری و کشاورزی» بوده است که شاید برای نخستین بار در جهان پدید آمده باشد.

ایرانیان از گذشته‌های دور از لوله کشی آب آشامیدنی بهره‌مند بوده‌اند؛ با این سیستم لوله کشی، آب آشامیدنی به درون خانه‌ها آورده می‌شد. باید اذعان داشت که لوله کشی آب در دوران ساسانیان بر پایه یافته‌های بسیار پیشرفته دانش آن روز انجام می شده است
مردم در دوران ساسانیان با این فناوری، چشمه‌هایی که در پایین شهر قرار داشته اند را لایروبی کرده و با ایجاد حفره، آن را با ساروج اندود می‌کرده‌اند و درست همانگونه که امروزه با لوله‌های فلزی انجام می‌شود، آب چشمه‌ها را به سمت شهر می‌آورده‌اند؛ آنگاه به جای اتصال‌ها و یا جوشکاری امروزی برای چسباندن لوله‌ها به هم، روش اتصال لوله‌های سفالی از راه ساخت جفتی نر و ماده انجام می‌گرفته است.
آنها پس از اتصال تنبوشه‌های نر و ماده، دور آنها را با ساروج که ماده‌ای ساخته شده از آهک، گچ، سفید تخم مرغ و چیزهای دیگر بود، می پوشاندند.

این کوزه‌های سفالی به شکل ویژه‌ای اتصال یافته‌اند؛ جالب این‌که چون در بعضی مکان ها خانه‌ها در بلندی جای داشتند، لوله‌کشی ستایش انگیزی به شکل مارپیچ انجام گرفته که برپایه دانش مهندسی پیشرفته‌ای بوده است؛ این لوله کشی به گونه‌ای بوده تا از لحاظ آسایش و دسترسی به آب هیچ گونه دشواری نباشد.

در این نوع لوله کشی هنگام برداشت از آب به‌جای استفاده از شیر و فلکه‌های امروزی یک ابزار چوبی به‌کار برده می‌شد که مانند چوب پنبه بکار گرفته شده در بطری‌های امروزی بوده است.

نمونه شگفت انگیزی که نشان دهنده لوله کشی کوزه‌ای برای آبیاری کشاورزی، در روستای پیروزآباد اسلام آباد غرب است، در واقع فناوری بکار رفته در دوران ساسانیان را به تصویر می کشد و این واقعیت را نشان می دهد که بی گمان، دوران فرمانروایی حدود چهار صد ساله این خاندان ایران، سرآمد پیشرفت کشاورزی در دوران باستان بوده است.

موضوع بسیار مهمی که باید یادآور شد، این است که تلاش برای رسیدن به چنین فناوری آبرسانی به جهت نیاز فراوان به آب بوده است؛ این نکته با توجه به این‌که سرزمین های ساسانی به هیچ وجه با کمبود آب مواجه نبوده‌اند جای بسی تامل دارد.

علم رمل

از جمله علوم شریفه ای که خداوند منان آن را از دسترس عموم بر حذر داشته و آن را اختصاص به انبیاء و اولیا خود قرار داده و بعد به معدودی از افراد به عنوان مشت نمونه خروار اعطا فرموده است علم صحیح و عزیز رمل می باشد و چنانچه صاحب نفحات از ابن عباس نقل نموده این علم از جمله معجزات هفت تن از انبیاء عظام به این شرح : آدم ، شیث ، ادریس ، لقمان ، شعیا ، ارمیا و دانیال (ع) بو ده است . این روایت منسوب به حضرت امیر مومنانعلی (ع) است که فرمودند : ((الم تر ان الله جل ثنائه افاض علی ادریس علما ترملا و الهمه علم النقاطبفضله و اوحی الیه کلما کان مشکلا )) و از نظر فقهاء عظلام نیز از جمله علوم صحیحه شمرده می شود و کافی است به عنوان شاهد بر این مدعی کلام مرحوم خلد آشیان خاتم المجتهدین استاد الاساتید حاج شیخ مرتضی الانصاری عطالله مه فرمودند : (( اما بعض العلوم الصحیحه مکالرمل و الجفر الخ )) در اینجا به بیان این علم  به طرز ساده و روان با استفاده از رساله (( کفایه الرمل ))  از سید محمد جواد ذهنی تهرانی می پردازیم . به گفته ایشان : و حقیر بعد از فراگرفتن این علم از استاد این فن بحسب التزام شرعی که نزد استاد به عهده گرفتم تدریس این علم را ترک نمودم فلذا تا حال هرچه طالبین مراجعه نمودند قبول ننمودم ولی بعدا بخاطر فاتر چنین آمد که رساله مختصرینگاشته که در صورت مراجعه افراد صالحاز باب زکوه العلم تعلیمه به آنها تقدیم کنم . اوقات رمل : بر حسب قاعده برای هر چیز ساعتو وقتی معین نموده اند و استادان این فن نیز برای استخراج مطلوب از طریق رمل ساعات و اوقاتی را معین کرده اند که ما به طور اجمال به آنها اشاره می کنیم :به تجربه ثابت شدعه است که در وقت ابرو وزش باد و طوفان و حصول آیات سماوی حال ساءل ( فرد سوال کننده ) درست معلوم نمی گردد و غالبا در این حالات اشکال در رمل منقلب هستند که این خود علامت عدم انتاج است . همچنین وقت حلول قمر در برج عقرب را نحس دانسته اند و از ایام روزهای : 3 ، 5 ، 7 ، 8 ، 16 ، 21 ، 22 ، 23 ، 29 را منحوس و روزهای  : 1 ، 2 ، 6 ، 9 ، 12 ، 13 ، 19 ، 20 ، 25 ، 26 ، 27 ، 30 را نیک و روزهای : 4 ، 10 ، 11 ، 14 ، 15 ، 17 ، 18 ، 24 ، 28 را میانه گفته اند . و بهترین ساعت وقت بین الطلوعین می باشد . تذکر : سزاوار است در موقع عمل با طهارت و دوزانو  و روبرو به قبله نشینند و در مکان عمل شخص جنب و حائض نبوده و حتی الامکان محل ازارجاس و اقذار پاک باشد و در موقع عمل با کسی سخن نگویند  و نیز از اعمال آن برای استفادات دنیوی اجتناب نموده کما اینکه از کثرت اشتغال به آن حذر نمایند که مورث درویشی و فقر می باشد و استادان این فن گفته اند : مراعات آداب و سنن اثر بسزایی دارد و از جمله آنها دعا قبل از ریختن قرعه یا چیدن نقاط می باشد.

علم هیمیا

علم هیمیا : علم تسخیرات است و آن معرفت احوال سبعه سیار، است از حیث تصرف ایشان که قوه علوی‎اند در قواعل سفلی و دعوات و فتحات و بخورات ایشان و تسخیر روحانی  و عزایم جنیان و معرفت قوه و منازل مثل آن. علم تسخیرات علوم بس شریف باشد و تسخیرات هفت سیاره، تسخیرات شمس و قمر و مریخ و عطارد مشتری و زهره و زحل دارای ابعاد گوناگون و قدرت‎های مافوق طبیعت و خواص گوناگون برای تسخیر کننده اش خواهد داشت و غنیمتی برای این جهان می‎باشد، چون هر کدام از هفت سیاره دارای میلیون ها میلیونموکل و عون و طیش برای کمک رسانی به ارواح مطلق به سیاره خود می باشند و هر سیاره در فلک خود قرار دارد و دارای موکل و عون و طیش های مخصوص به خود می باشد که در حیطه تسخیرات، تسخیرکننده قرار می گیرند و به انجامامور دنیوی او کمک و یاری می رسانند وعامل ترقی تسخیر کننده می باشد. هر یکاز سیارات هفتگانه که دارای خواص و قدرت، در اقلیم از این منظومه قرار دارد، دارای گروه های مختلف از موکل ملکی و موکل علوی  و موکل سفلی … و انواع جنیان و دیوان که تسخیرات، پادشاه آنها نیز مربوط به علم هیمیا می باشد، بررسی دوستی و دشمنی سیارات با هم (اجتماع،  تسدیس، تثلیث، تربیع، مقابله) (ارباب شب، ارباب روز) دانستن بخورات هر سیاره و هر عمل و باید با چه نوع مدادی و چه نوع هیزمی و دانستنهر ساعت مطلق به کدام ستاره و برای چهکاری و چه عملی مفید می‎باشد و نظرهای آنها نسبت به هم و بر روی مردم، علم رمل اسطرلاب نیز شاخی از علم هیمیا می‎باشد و علوم نحوم و علوم طب نیز از شاخه های علوم هیمیا می‎باشند.

دفینه در پل ها مربوط به زمان صفویه

دفینه در پل ها مربوط به زمان صفویه

در ایران پلهای بسیاری از نظر تاریخی وجود دارد و این هنر از دیر باز در ایران بوده است. ولی مطلبی که در مورد پلها با موضوع وبلاگ ما سنخیت دارد تعداد این پلها را محدود میکند.

تمام پلهای ایران دارای دفینه نیستند و فقط پلهای مربوط به یک زمان خاص دارای دفینه هستند.در زمان صفویه برای همه کاروان سرا ها و پلهای ساخته شده چند خمر سکه دفن می شد.

پادشاهان این دوران برای اینکه آبادانی مملکت عقب نیفتد و بر اثر حوادث راهها مصدود نشود یا کاروان سرا ها خراب نشود حجمی از طلا را در جایی مشخص در پل یا کاروانسرا میگذاشتند که در صورت نیاز برای مکانهای گفته شده خرج شود و برای همین است که تمام پل ها و کاروان سراهای دوران صفوی اموال دارد. البته در این جاها حفاری بسیار شده است و خیلی از آنها از بین رفته است ولی این را گفتم که در پلهای دیگر و کاروان سراهای دیگر دنبال دفینه نگردید.

بررسی غارهای دستکنده منطقه هراز

بررسی غارهای دستکنده منطقه هراز:

ایجاد این دخمه ها در بعضی از قسمتها به بیش از صد متر می رسد و برای کاوش و بررسی آنها بجز استفاده از وسایل کوهنوردی راه دیگری وجود ندارد و دلیل حفرآنها در ارتفاع زیاد بخاطر داشتن دید کافی و نظارت بر اطراف می باشد در واقع این نوع ساختار در جهت مقابله و مواجهه با حملات د شمن بسیار حائز اهمیت است. دهانه غارها بخاطر سرمای بیش از حد منطقه در زمستان عموما در اندازه های کوچکی حفر شده بطوری که در اکثر آنها باید به حالت خمیده وارد شد و در تعداد بسیاری از آنها هنوز جای اتصال درب به چشم می خورد.

ساختمان داخلی این غارها کلا نظم خاصی ندارد، تعدادی با یک دهنه ورودی هستند و تعدادی هم بوسیله راهروها و همچنین ایجاد سوراخی تقریبا یک متر مربع در سقف برای دسترسی به طبقات دوم و سوم ایجاد شده اند . اکثر این کلونیهای دستکند دارای اتاقهایی متعدد همراه با نورگیرها و مکانهای دیده بانی ، سرویس بهداشتی در طبقات بالا(پرتگاه نقش چاه فاضلاب را ایفا می کرد) و آشپزخانه تشکیل شده است .

 

 

غار دستکند (کافرکلی) روستای پلمون: به فاصله 85 کیلومتری از آمل و در فاصله 700 متری شمال جاده و رودخانه هراز و همچنین در شرق روستای پلمون جاده ای که به سمت شهر رینه و روستای آبگرم می رود در سینه کش کوهی سترگ دخمه هایی در دل کوه کنده شده اند که چشم هر بیننده ای را خیره می کند تقریبا 35 دهنه با ابعاد متغیر شبیه به آسمانخراشهای امروزی تا ارتفاع صد متری در میان طبقات خاکسترهای آتشفشانی  ایجاد گردیده اند. این دخمه ها بصورت پناهگاه ومانند دژ مستحکمی است که راه یابی به بعضی از قسمتهای آن سخت و غیر ممکن است و تنها راه دسترسی به آنها گونه که اشاره گردید نیاز به ابزار و وسایل صخره نوردی است . از جهت های شمالی – شرقی و همچنین سمت غربی دسترسی به دخمه غیر ممکن است و تنها از جهت جنوبی می توان به داخل این کلونی نفوذ کرد .

این دخمه سنگی یکی از شاخص ترین نمونه ها در محور هراز و حتی ایران است، تعدد طبقات با همدیگر در ارتباطند ، تزیین دیواره بعضی از اتاقها از کف تا به ارتفاع 60 سانتیمتر با کاهگل و گل اخری (در دخمه سنگی آب اسک نیز همین مورد وجود دارد)، ایجاد دیوار دفاعی با مصالح سنگ و ساروج و همچنین المانهای کلی که در بالا ذکر گردید تنها بخشی از خصوصیات ویژه کافر کلی روستای پلمون می باشد که بدان اشاره شده است .
کوهی که در آن این دخمه ایجاد گردید (بعلت نوع سنگ ) آنچنان سفت و سخت نیست و به راحتی با کلنگ و دیلم کنده می شوند ، هنوز زخمه کلنگ مردان گذشته بر پیکره آن برجای است.
در داخل اتاقها تاقچه های کوچک و بزرگ (رف RAF) جهت نگهداری و قرار دادن ابزار و  وسایل زندگی و یا شاید هم جنگی در آن به چشم می خورد. در یکی از این اتاقها (طبقه اول) ستونهای سنگی چسبیده به کف و دیواره غار به ارتفاع 50 سانتیمتر و قطر 20 سانتیمتر بصورت سوراخ و گیره ای ایجاده شده است که احتمالا برای بستن حیوانات از آن استفاده می کردند ، نمونه آن در غار میمند کرمان نیز به چشم می خورد و تا به اکنون نیز از آن جهت همین کار استفاده می کنند.
با بررسی میدانی در اطراف غار پلمون چند نمونه سفال قرمز رنگ با شاموت (احتمالا دوره اسلامی) بدست آمد. در فاصله 800 متری از دخمه سنگی پلمون ، راه آسفالته ای برای دستری به شهر رینه ایجاد شده است در سکشن این را در چندین نقطه استخوانهای انسانی بدست آمده است با توجه به اظهار نظر اهالی مبنی بر وجود قبرستان در این منطقه ، نیاز به کاوش  علمی می باشد چراکه یکی از المانهای قابل استناد و اعتنا در علم باستانشناسی یافتن قبرستان ساکنین و نوع تدفین و احیانا وجود اشیاء در آن به هرچه نزدیکتر شدن به علت چیستی ساختار غارها کمک شایانی خواهد نمود.
غار های دستکند (کافرکلی ) روستای آب اسک: این دخمه ها در شمال جاده هراز و در مجاورت رودخانه هراز و در شرق روستای آب اسک ، به فاصله 90 کیلومتری آمل در دل کوهی بلند کنده شده است. رودخانه هراز در پای کوه قرار دارد ، با توجه به توپوگرافی منطقه به احتمال فراوان در زمان زیست مردمان دخمه، آب رودخانه بالاتر از سطحی بوده که در حال حاضر در جریان است. دخمه های سنگی به فاصله چند متری از دامنه کوه کنده شد. در بعضی از قسمتها نیم متر تا پرتگاه بیشتر فاصله ندارد. غار های دستکند (کافرکلی) اسک از نظر تعداد کمتر از غار های دستکند پلمون می باشد فقط یکی از این دخمه ها دو طبقه می باشد و راه ورودی آن از دیواره شرقی طبقه اول با کندن چند جای پا به درون آن می توانستند نفوذ کنند این در حالی می باشد که را ه ورود به طبقات بالا در دیگر دخمه های مسیر هراز اکثرا از طریق سوراخی در سقف میسر می باشد .
بعضی از آنها دارای سکوهایی به ارتفاع 60 سانتیمتر و به طولهای متفاوت هستند. ورودیها  به اشکال قوسی و طاق مانند همچنین برخی از آنها دارای نورگیر می باشند می توان اینگونه تصور نمود که کافرکلی های اسک قدیمی تر از کافرکلی پلمون  می باشد چون این دخمه ها بسیار ساده و ابتدایی درست شده اند و کمتر ساختار دخمه های پلمون در آن مشاهده می شود.
بار بررسی غار دستکتد آب اسک تنها یک غار در دو طبقه بسیار زیبا ساخته شده است  شامل یک اتاق روباز با یک طاقچه در جهت شرقی، طبقه دوم با یک سکو ، ورودی قوسی شکل ، اتاقی به ابعاد یک متر در دو متر، در جهت شرق این اتاق دالانی به طول یک با  ارتفاع یک که یک شخص بصورت خمیده می تواند وارد فضایی وارد گردد که در واقع شامل یک سرویس بهداشتی به همراه یک (احتمالا) حمام با سکویی به ارتفاع نیم متر و به طول یک مترو نیم ایجاد شده است.
لازم به ذکر است در حال حاضر بخشهایی از غار های دستکند روستای آب اسک توسط روستاییان بومی دامدار تبدیل به آخور و محل نگهداری علوفه و دام شده است و یا اینکه این دخمه ها در ابتدا با همین نوع کاربری ایجاد شده باشند. لازم به توضیح اینکه تنها ما فقط در دخمه های روستای فوق الذکر کاربرد دوگانه آن را به این صورت وسیع مشاهد می کنیم .
در بررسی و تحقیق از غار های دستکند دارسون در فاصله 3 کیلومتری شهر رینه و  دخمه سنگی روستای پنجاب تقریبا ساختار و المانهای مشابه ای با دخمه های پلمون و روستای آب اسک را در خود دارا می باشند. در این راستا دخمه دره آینه ممنون در مسیر جاده هراز و روبروی روستای نیاک، تنها  در دو طبقه و در نوع خود منحصر بفرد نیز مورد بررسی قار گرفته است ، تنها دخمه سنگی تخته پل مابین دخمه پلمون و دره آینه ممنون ، با ساختار خطی و افقی (بدون قرار گرفتن طبقات روی یکدیگر)به علت صعب العبور بودن هیچگونه بررسی روی آن صورت نپذیرفته است و در هیچ منابع کتبی دال بر حضور در آن و کنکاش علمی ثبت و ضبط نگردیده است.